تزاحم در فقهتزاحم، اصطلاحی در اصول فقه و فقه می‌باشد. ۱ - معناتزاحم در فقه به دو معنا به کار رفته است. معنای اول، که به معنای لغوی نزدیک است، ازدحام مکلفان در انجام دادن برخی واجبات یا مستحبات است. مثلاً هرگاه ازدحام مأمومین در نماز جمعه یا جماعت سبب ناممکن شدن سجود مکلف بر زمین یا متابعت نکردن او از امام گردد، بر طبق برخی مذاهب عامه ، سجده کردن بر پشت مأموم دیگر جایز و متابعت از امام واجب است. در مقابل، بعضی به اعاده نماز حکم داده‌اند. [۱]
الموسوعة الفقهیّـة، ج ۱۱، ذیل واژه، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳]
ابن قدامه، المغنی، ج۲، ص۱۶۰، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴]
مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۲۲۸ـ۲۲۹، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
در باب تزاحم طواف کنندگان برای بوسیدن یا لمس (استلامِ) حجرالاسود ، که استحباب دارد، نیز فقها به کافی بودنِ اشاره به آن حکم کرده‌اند. [۵]
الموسوعة الفقهیّـة، ج ۱۱، ذیل واژه، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
تزاحم به معنای دوم در « تزاحم حقوق » به کار رفته است، چه تزاحم در مصادیق حق اللّه یا حق الناس باشد چه میان حق اللّه و حق الناس.
۲ - تزاحم حقوقدر منابع فقهی ، مسائل مختلفی درباره تزاحم حقوق مطرح شده است، از جمله: تزاحم میان غُرَماء (طلبکاران) در مال بدهکاری که قاضی به افلاسِ او حکم داده است (اصطلاحاً: مفلَّس) و او پس از حکم قاضی به مدیون بودن خود نسبت به شخصی غیر از غرماء اقرار نماید. برخی فقهای اهل سنت اقرار وی را نافذ نمی‌دانند، برخی اقرار او را نافذ و بستانکار را در شمار سایر غرماء می‌دانند، و برخی دیگر او را بدهکار می‌شمرند. [۶]
ابن قدامه، المغنی، ج۴، ص۴۹۰، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷]
الموسوعة الفقهیّـة، ج ۱۱، ذیل واژه، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۳ - تزاحم وصایادر تزاحم وصایا ، اگر شخصی وصیت‌های متعددی بکند که بیش از ثلث اموال وی را در بر گیرد و وارثان بیش از وصیت بر ثلث ارث را نپذیرند یا میزان وصیت‌ها از تمامی ارث بیش‌تر باشد، برخی فقها وصیت سابق را بر لاحق مقدّم دانسته و برخی دیگر در مورد حق اللّه و حق الناس قائل به احکام متفاوتی شده‌اند. [۸]
حسین بن محمدآل عصفور، الانوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، ج۱۳، ص۳۷۱ـ۳۷۲، قم: مکتبة انوار الهدی، (بی تا).
[۹]
الموسوعة الفقهیّـة، ج ۱۱، ذیل واژه، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۴ - در منابع فقهی امامیدر برخی منابع فقهی امامی ، تزاحم حقوق به‌طور جدّی مورد توجه قرار گرفته است، از جمله ابن ابی جمهور احسایی برخی مصادیق تزاحم بین حقوق الاهی، اعم از تزاحم واجبات با یکدیگر و تزاحم احکام واجب با احکام مستحب ، را آورده و از موارد تزاحم حق الناس در فقه به‌طور مفصّل بحث کرده است. [۱۰]
ابن ابی جمهور، الاقطاب الفقهیّـة علی مذهب الامامیة، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۶، چاپ محمد حسون، قم ۱۴۱۰.
محمد بن مکی ، معروف به شهید اول نیز مباحث کتاب «تزاحم الحقوق» از کتاب دروس را به تزاحم حقوق مردم در برخی مشترکات عمومی، مانند خیابان‌ها و کوچه‌ها و دیوارهای اشتراکی، اختصاص داده است. [۱۱]
محمد بن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، ج۳، ص۳۳۹ـ۳۵۲، قم ۱۴۱۴.
۵ - فهرست منابع(۱) الموسوعة الفقهیّـة، ج ۱۱، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۲) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷. (۳) ابن قدامه، المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴) مالک بن انس، المدونة الکبری، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴. (۵) حسین بن محمدآل عصفور، الانوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم: مکتبة انوار الهدی، (بی تا). (۶) ابن ابی جمهور، الاقطاب الفقهیّـة علی مذهب الامامیة، چاپ محمد حسون، قم ۱۴۱۰. (۷) محمد بن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم ۱۴۱۴؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تزاحم در فقه»، شماره۳۵۱۷. رده‌های این صفحه : اصول فقه | تعادل و تراجیح
|